شیبام منهتن بیابان - استدیو مرینا

شیبام منهتن بیابان

نویسنده: مرتضی ضامنی

نگاهی به یک نمونه پیروز از شهرسازی طبیعت گرا

در دنیای کنونی که شهرهای بزرگ صنعتی به از خود بیگانگی فرد در عهد حضور ماشین شتاب می بخشند، شهرسازی طبیعت گرا که یک حس خاطره انگیز کهن دارد، افزون بر نشان دادن اصالت، سرشار از حس فوق العاده زندگی است.

این شکل از شهرسازی، در تقابل با شهرسازی مدرن و ستایش بیمارگونه آن، را به خصوصیاتی است که فرد بتواند هویت گم شده خویش را با هم بستگی با طبیعت پیرامون خود باز یابد. یکی از نمونه های جالب شهرسازی طبیعت گرا در کشور یمن قرار گرفته است و نام آن شیبام است. این شهر به علت موقعیت بیابانی منطقه به گونه ای ساخته شده است که در مقابل گرمای شدید روز و سرمای هوا در شب مقاوم بوده و حداکثر حفاظت را از ساکنان ایجاد می نماید.

مطلب حاضر، نگاهی دارد به ویژگی های جالب شهر تاریخی شیبام.

یمن

یمن کشوری است با جمعیت 23 میلیون نفر 1 و مساحت 527،970 کیلومتر مربع واقع در جنوب غربی آسیا، حاشیه جنوبی شبه جزیره عربستان که از شمال به عربستان، از خاور به عمان، از جنوب به خلیج عدن و از غرب به دریای سرخ محدود است. مردم یمن از اقوام سامی و عرب قحطانی هستند.

شیبام

شیبام شهری تاریخی در استان حضرموت یمن در 30 کیلومتری شمال غربی صنعا است، که حدود 7 هزار نفر جمعیت دارد. نام این شهر از نام مؤسس آن شیبام بن حضرموت گرفته شده و زمانی مرکز پادشاهی حضرموت بود.

شهر شیبام در حدود 500 سال تاریخ دارد. البته تأسیس اولیه شهر شیبام بسیار پیش از این تاریخ است و به دوران قبل از اسلام باز می گردد؛ لیکن به سبب جنگ های داخلی، این شهر رو به ویرانی رفت و مردم شهر بعد از منهدم شدن این شهر، به این منطقه آمده و شهر شیبام را دوباره بنا نهادند. در شروع، نام آنرا شباه گذاشتند که با مرور زمان حرف ة به حرف میم تبدیل یافته است. این شهر، به عنوان اولین نمونه برنامه ریزی شهری طبقاتی شناخته می گردد.

شهر شیبام از 500 برج مسکونی 5 تا 9 طبقه خشتی تک واحدی تشکیل شده است که درون دیوار و حصار شهر واقع شده اند. این بناها، نخستین آسمان خراش های دنیا به شمار می فرایند و در لیست میراث دنیای یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

موقعیت راهبردی یمن

با نگاهی به موقعیت راهبردی یمن در طول تاریخ، که به عنوان حلقه ارتباطی تجاری میان هندوستان، چین، آفریقا و مدیترانه مطرح بوده است، می توان گفت که انگیزه اصلی ساخت و بنای این شهر دلایل مالی بوده است، زیرا که این شهر در راستا کاروان های تجاری قرار داشته است. عواملی نظیر احتیاج وافر به وجود خانه های بیشتر، لزوم محافظت از شهر در برابر هجوم با توجه به معضلات قبیله گرایی در یمن، احتمال وقوع بلایای طبیعی مانند سیل، و اجتناب از اتلاف زمین های حاصل خیز با توجه به اقتصاد تک محوری کشاورزی آن خطه، منجر به رشد عمودی این شهر به صورت فشرده و تو در تو شده است.

مصالح

در شیبام با توجه به وفور خاک آبرفتی غنی که از اطراف نخل ها برداشته می گردد، معماری خاصی مبتنی بر استفاده از مصالح بوم آورد و بیونیک شکل گرفته است. خاک آبرفتی برداشته شده را با کاه، سبوس گندم و آب مخلوط نموده و پس از ورز دادن، آن را قالب زده و به مدت 3 روز زیر آفتاب نگه می دارند تا خشک شوند. به طور کلی، عمده ترین مسئله ای که در به دست آوردن خشت خوب مطابق این روش مطرح است، عمل آوری صحیح آن است. استفاده از کاه و سبوس گندم در مخلوط، اتصال خوبی در خشت بوجود آورده و ترک پذیری خشت را نقصان می دهد؛ و در حقیقت عملکرد کاه در خشت مانند آرماتور در سازه های بتن آرمه نوین است. پس از آماده کردن خشت، آن را با ملات گل برای دیوار چینی به شیوه سنتی به کار می برند.

معماری و اقلیم

علاوه بر تدابیر دفاعی، تأثیرات معماری اقلیمی با توجه به مشکل اساسی گرمای بیش از حد هوا، در جای جای این شهر افسانه ای دیده می گردد. در این اقلیم (گرم و نسبتاً مرطوب) استفاده از مصالحی که دارای ظرفیت حرارتی کم هستند، نظیر چوب، مناسب تر است اما به علت ارزشمند بودن آن، شرایط نگهداری و مقتضیات ساخت چنین شاهکاری، تنها برای ساخت در و پنجره و ستون ها و تیرهای سقف از آن استفاده شده است و خشت به عنوان اصلی ترین مصالح در دسترس در ساخت این شهر به کار رفته است. باید در نظر داشت که بیشتر روش هایی که برای جذب، تعدیل و تقلیل حرارت در اقلیم گرم و خشک به کار برده می گردد، نظیر رنگ، جنس مصالح و ضخامت دیوارها و...، در منطقه ها گرم و مرطوب نیز می تواند مؤثر باشد. استفاده از مصالحی نظیر خشت، باعث می گردد که گرمای محیط پیرامون با تأخیر بیشتری از بدنه دیوار عبور نموده و به داخل فضاها راه یابد. بدین ترتیب، گرمای بیرون طی روز در داخل دیوار ذخیره شده و در شب هنگام که هوا سردتر است، با از دست دادن حرارت، باعث تعدیل دمای داخل می گردد.

رنگ روشن سطوح نما نیز موجب می گردد تا حرارت ناشی از تابش آفتاب منعکس شده و کمتر جذب دیوارها گردد. باز شوها در این منطقه به گونه ای طراحی شده اند که هوای خنک، به وسیله پنجره های پایین وارد اتاق شده؛ و هوای گرم فضای داخل را به وسیله پنجره های کوچک زیر سقف بیرون می راند. بدین صورت، یک تهویه طبیعی صورت می گیرد.

تعامل فرهنگی

ساختار فرهنگی مردم در این شهر به گونه ای است که در فصول گرم، عصرها به علت خنکی نسبی هوا بر روی بام مسطح این بناها به دور هم گرد آمده، مکانی دنج و صمیمانه و محفوظ از دید اطراف برای گپ و گفت وگو با میهمانان و صرف چای پدید می آورند.

این است راز ماندگاری و اصالت اثری که حس پویای زندگی هنوز پس از سال ها در آن ادامه دارد.

پی نوشت ها:

1-طبق آمار سال 2008.

منبع:نشریه دانشمند، شماره 580.

/ج

منبع: راسخون