بیژن الهی؛ شاعر شعر های نانوشته - استدیو مرینا

در روزی بزرگ، روزی بزرگ/ از او که آستانه را یافته است، / از او که آستانه خود را می یابد، انتظار ستردن می رود/ بر آستانه - لیک - غباری نیست، که آستانه - خود - غباری ست، غبار، / و ستردن، به فوت کوتاهی. /

درگذشت الهی روزی بزرگ برای شعر امروز فارسی بود؛ ناگهان شعری موعود، شعری که منتظران بسیار داشت، به فوت کوتاهی سترده شد و آنچه باقی ماند، شعر های همیشه جوان الهی بود. تجربه های الهی در ترجمه شعر به ویژه عمری که صرف ساختن آثاری هنری به فارسی کرد، می توانست در شعر خودش بروز یابد.

سکوت عارفانه

یکی از دلایل سکوت شعری الهی با وجود ممارست او در ترجمه می تواند مساله عرفان و تجربه زیسته او در این حوزه باشد. عرفان، یکی شدن با هستی مطلق و درک حضور است. سالک برای درک این حضور، پذیرای ریاضت هایی می گردد که خاموشی یکی از آنهاست. نه تنها در مبادی سلوک که در وصال نیز که واجد لذت است، سالک خود را ملزم به سکوتی می نماید که حاصل اندیشه در تجربه های عرفانی است. این التزام گاهی در ارتباط با محبوب ازلی معنا می یابد، همانند سکوتی که حاصل حیرت در مقام مشاهده جمال و جلال هستی مطلق است و گاهی در ارتباط با مردم، به نهفتن اسرار تبیین می گردد: پس تو هم که آفتاب نداری، باری، / آفتابی داری. / و بومادران تو سایه می دهد/ اگر گل نمی دهد. / بعد ازین آفتابِ کم / با آفتاب اگر سفر کنی / سایه ات به جای می ماند، / انگار سایه اش تو بوده ای.

در سطحی دیگر، مشاهده جمال و جلال آنچنان قوی است که عارف، بی اختیار از زبان هستی مطلق راز می گوید.

وقتی عارف کاملا اراده خود را وانهاده و نه تنها زبان که حتی درون خود را هم خاموش نموده باشد. از سوی دیگر، احوالات دیداری و شهودی، فراتر از زبان معیار است.

پس اهل عرفان، به زبان هنر و شعر که هنر زبان است، سخن می گویند؛ چراکه هنر عرصه و ساحتِ بیانِ حسیات درونی است مثل شعر افشا:

تو که خاموشی را پیش می کنی، / تو که آبخند/ می بری از یاد/ بعد هم که در زده شد که باز نموده گردد/ آن دایره های محو/ رخ داد، / بس که می مردی، شنوای دری که می زدند/ مثل یک لبخند.

الهی در سرانجام دهه چهل و مقارن با انتشار بیانیه شعر حجم، عبارت مشهوری دارد که می تواند در تأویل مفهوم عرفان راهگشا باشد: حرکت ما عرفانی در شعر است. ما در شعر عرفان می کنیم. بدیهی است عرفان در این عبارت صرفا نمی تواند تعبیری باشد که به اختصار شرح داده شد. اگر به شعر از افق شروع نموده نگاه کنیم، درمی یابیم که زبان شعر و چگونگی بیان آن که پدیدآورنده فرم شعر هم هست، خود آن عرفان است که الهی از آن حرف زده و اشاره ای که در این شعر به سدره المنتها می گردد هم به خاطر معنا های متکثری که دارد، در ساختن فرمی که شهودی زبانی است نقش موثری ایفا می نماید:

از افق شروع نموده

آخر باد را یکی/ (مادری انگار) بر سرم/ می ایستاند: بامی/ که وقفه می دهد شیرین/ به قاصدک هایی همیشه/ از گمشدگانی دیگر/ به گمشدگانی دیگر. / از-افق- شروع- نموده را بگو/ به کجا رود، به کجا... / ای مبتدای منظر چشم، / سدره المنتها!

این رفتار زبانی را می توان در شعر دیگری با عنوان فقط یک کلمه: خورشید! هم مشاهده کرد. شعری که محسوسات جهان را در چیدمانی تازه به کار گیرد و فضای آن بسیار نزدیک به کلام عارفان است:

وز آن زیارت سوزان/ روزی اگر باز آیید، / دریا را، کاسه کاسه، در مشعل ها می ریزم/ تا بدانید شعله اش/ آبی ترین و سردترین شعله است.

شکل دیگری از بیان عرفانی را می توان در شعر از ایکار و ضامن آهو دید. گرچه اینجا با زبانی رمزگذاری شده مواجهیم که سرشار از ارجاعات بینامتنی است. در این شعر، سه سطر آخر به بیان حجم در شعر دیگر شاعران این نحله کاملا منطبق است:

... / و خورشید در دانه انگور بگنجد؛ / (انگور که شام آخر قدسی ست) /، اما اکنون که سیل خورشید، بال را برده ست/ از آهوان هیچ ساخته نیست. / او، می افتد/ و آهوان سخی هیچ نمی بخشند/ جز نظاره، نظاره، نظاره. / اکنون که آفتاب، آرام آرام، / به غرب می رود، / دو تش، بر تپه سرخ شده اند، / و در سازش تو، افق شناخته می گردد/ افق رضا: ضامن آب پنهان هیزم تر/ که به آتش گذاشته اند.

تجربه زیسته تنها واقعیت زیست شناختی نیست، خصلتی متمایز و یکه هم هست. تجربه های زیسته اند که واقعیت اجتماعی و تاریخی انسان را تشکیل می دهند و بیم و امیدها، افکار و اعمال او هستند که نهاد های انسانی را پدید آورده اند. به همین دلیل، ادیان، هنرها، ادبیات، فلسفه و علم، بخشی از آن تجربه زیسته اند.

ورای تجربه زیسته هیچ چیز وجود ندارد، نه شیء در شیئیت خودش و نه امر غایی متافیزیکی یا عالم مثل افلاطونی که تجربه زیسته فقط پدیدار، تقلید یا نسخه و رونوشتی از آن باشد. نتیجه این می گردد که فاعل شناسا، جزیی از تجربه زیسته است و فقط از درون می تواند آن را بشناسد. هیچ نقطه شروع مطلقی برای فکر وجود ندارد، هیچ مجموعه ای از معیار های مطلق بیرون از تجربه که بتوان با تأملات محض به آن رسید هم وجود ندارد. همه تأملات مربوط به تجربه زیسته، همه ارزش گذاری ها و مبانی اخلاقی نه محصول یک فکر شناسنده محض، بلکه برآمده از افرادی است که در زمان و مکانی خاص و تحت تاثیر عوامل مختلف محیطی و آرا و عقاید اطراف شان قرار دارند و مقید به افق عصر خود هستند. از این حیث باور دارم شهود عارفانه منجر به سکوت و خاموشی الهی در شعر شده است:

یا مگر چیز دیگری

ستاره صبح بود/ یا مکث تو در کلام؟ / یا مگر چیز دیگری/ نه جز جنبه استفهام/ زبان کوچکی بود آری/ پرنده کوچکی اما/ بال هایی بی جنب/ گسترده مانده بود/، چون پرندگان بزرگ/ در خنکا... / زبان دیگری بود آری/ که بگوید/ بی که گفته باشد و انگاری/ که نام می دهد تنها/ به دامنه های تپه ها/ که بلرزند چنان/ که پرسیده شوند/ به آرامی این خنکا/ همچنان که آهسته در آن گرم می شوم.

رجعت حاد

شعر بیژن الهی در دوره ای پدید آمد که زمانه شعر متعهد بود. متعهد ها شعر را ابزاری در خدمت فعالیت های سیاسی اجتماعی می خواستند و طبیعتا شعری مثل شعر الهی را بر نمی تافتند. این مساله مختص شعر ایران هم نبود. جهان هنوز از شعر، انتظار کارکرد های رسانه ای داشت. یکی از علل این مساله نبود رسانه های اجتماعی در آن روزگار بود.

دوم تاثیر فرهنگی شعر بین مردم جهان و پذیرفتن این باور که شعر می تواند از نفوذ و سلطه دولت ها ایمن بماند. دلیل سوم را باید درخود شعریت جست وجو کرد و اینکه هر امری به محض ورود به فضا های معنایی شعر، معنای رسانه ای و یکه خود را رها می نماید و در بافت شعر معنا های ضمنی متعدد و متکثری می یابد. با این اوصاف شعر الهی حتی شعری مثل تشریفات که با بیانی روایی و تکیه بر لحن، فضایی برای نشان دادن غیاب می سازد بدون اینکه نامی از مرگ برده باشد، در دوره رونق شعر متعهد، صرفا شعری تزیینی تلقی می گردد و از ویژگی های آنکه احضار روزمره به شعر و فرم سازی از آن است، غفلت می گردد:

گربه تو کجا باید/ گذاشته رفته باشد آخر؟ چه دور و بر ِ خودی! چه بگویم، دختر! / با چشم او که روز را به شب/ از خط به دایره یی برده ست: / چار اتاق، سه با یک. خالی. / و جای اثاث، / که در اتاق ِ بعدی ِ بعدی هم نیست، / بوی زنبق تنگ می نماید. / شاید از ورود ِ بد ِ ما باشد/ که آن دو تا حلقه نورانی ِ روی تاق/ لرز بر می دارد، / و اوی تو، تُوی او-/ او که بگویی که یک ملافه در باد بود و، / همانجور که وقت ِ جوانی، / ملافه نامرتبی است. / به این سرازیری و سربالایی نگاه کنید، / رفقا! باد همین شکلی است-/ خواهرم، خواهر اندرم، علف ِ اتاق های من، / هیچ ِ بِنْت ِ هیچ.

شعری که خود را متعهد می نامید، سال هاست در همه نحله ها از شعر تهی شده، در مقابل شعر الهی و شاعران شعر دیگر سال هاست که از محاق خارج شده است. از یاد نبریم که تعهد مفهومی نسبی است و شعر بدون اینکه ارتباط خود با زمینه های مختلف از جمله سیاست و اجتماع را ندیده بگیرد، اجتماعی زیباشناختی از مفاهیم را با سیاستی زبانی در خود محسوس می نماید.

وقتی شعر می نویسیم، تعهدی اگر هست از شعر به دیگر زمینه ها باید سرایت کند. شعر جوابگوی هیچ پرسشی جز خود نیست، چرا که عهدی است انسانی برای متعهد کردن دیگر زمینه ها برای رعایت انسان. علاوه براین اگر در شعر های زبان محوری مثل شعر الهی تامل کنیم، ردی از ارتباط شعر با دیگر زمینه ها دیدنی یا دست کم حدس زدنی است. شعری که مثل شعار بخواهد خوب و بد کند، عمری پیشاپیش منقضی شده دارد.

همین ویژگی ها باعث شده تا شعر دیگر رستاخیز خود را حتی در غیاب شاعرانش تجربه کند. این بازگشت شدید، حامل وضعیتی تازه است؛ همه آنچه زمانی با برچسب هایی مثل، سانتی مانتال، بی معنا، غیراجتماعی، بورژوایی و بی تعهد نثار این شعر ها می شد، ناکارآمد شده و نسل تازه شعر در این شعر ها معنای افزوده، معنای تشدید شده یا حادمعنا می بیند. راهی برای عزیمت به آینده شعر؛ میانبری برای احضار و احصای زمان از دست رفته.

پ