ماجرای یک مرمت؛ از دو رنگ شدن گنبد شیخ لطف الله تا اتهام فتوشاپ - استدیو مرینا

جهت دریافت خدمات تعمیرات ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید.

مسجد شیخ لطف الله، بنایی که فقط در عالم خیال و با جوهری از طلا و نقره می توان چنین اثری را تصور کرد، مانند نگین انگشتری در اصفهان می درخشد و قرن هاست که توجه معماران ایرانی و خارجی را به خود جلب نموده است و به نوعی شناسنامه فرهنگی و تاریخی اصفهان و ایران است.

این مسجد که در سال 1602 به دست محمدضا اصفهانی ساخته شد، شاهکار معماری دوران صفویه است. و به گفته پرفسور پوپ در کتاب آنالیز هنر ایران کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی گردد، اندازه ها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوی و زیبا و به طور خلاصه توافقی است میان یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش باشکوه که نماینده ذوق سرشار زیبایی شناسی بوده و نمی تواند منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی داشته باشد.

در یک سال گذشته مرمت این گنبد تبدیل به موضوعی حاشیه ساز شده است. پس از مرمت کاشی های دو ترک از 16 ترک این گنبد، تغییر رنگ و کمرنگ تر شدن این دو ترک مرمت شده موضوعی بود که توجه بعضی را به خود جلب کرد و اظهار نظرهای مختلفی را برانگیخت.

گنبد را به جای تعمیر، تخریب نموده اند

موضوع مرمت این گنبد زمانی جنجال برانگیز شد که مهدی حجت، رئیس کمیته ملی ایکوموس در نشستی در دانشگاه هنر اصفهان نسبت به این موضوع اظهار تاسف نموده و گفت: گنبد مسجد شیخ لطف الله را تعمیر و به نظر من یک ترک آن را خراب کردند. رنگ این ترک با بقیه ترک ها نمی خورد و اندازه آن هم غلط است. وقتی لچکی را بالا برده اند نتوانسته اند آن را جفت نمایند و گنبد خراب شده است.

اما فریدون اللهیاری، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان ضمن رد این اظهارات و با بیان اینکه تغییر رنگی در گنبد رخ نداده است، گفت: استادان برجسته ای بر روی گنبد این مسجد کار می نمایند و افراد ناشی نیستند که از موادی استفاده نمایند تا رنگ کاشی عوض گردد. بخشی ازآنچه تغییر رنگ برداشت می گردد، به خاطر پاک سازی و بندکشی های صورت گرفته است. کاشی قسمت های دیگر بند ندارد و به همین خاطر پررنگ به نظر می رسد.

فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث دنیای میدان نقش دنیا نیز در گفت وگو با تسنیم گفته بود: گنبد مسجد شیخ لطف الله تغییر رنگ پیدا ننموده بلکه گنبد تمیز شده است.

این درحالی است که بعضی کارشناسان معتقد اند که کمرنگ شدن کاشی ها ناشی از ساییدن سطح کاشی ها با برس خشن و برداشتن یک لایه از روی آنها است. محمد مهدی کلانتری، کارشناس ارشد مرمت و استاد دانشگاه سوره در این رابطه به خبرآنلاین می گوید: رنگ نخودی گنبد به دلیل آجر است و به نظر من کاری که صورت گرفته این بوده که برای تمیز کردن آجرها با دستگاه فرز سطحی از روی آنها را برداشته اند و واضح است که رنگ نمای اجر با درون آن متفاوت است و بعد از نصب مجدد متوجه تفاوت رنگ آن شده اند. و حالا متوصل شده اند به اینکه تفاوت رنگ با قسمت مرمت نشده گنبد به دلیل کثیفی و غبار و ذرات است که چنین حرفی ممکن نیست و کثیفی در این حد تفاوت رنگ ایجاد نمی نماید.

کلانتری ادامه می دهد: اتفاق دیگری که افتاده این بوده که دوغاب و ملات زیرین به لایه سطحی رسیده است و باعث شده که سطح کار سفیدک بزند. همچنین گفته می گردد قالبی که برای مرمت انتخاب شده کوچکتر بوده است و به همین دلیل وقتی مجددا آن را سوار نموده اند بین ترک ها فاصله افتاده است؛ اما از نظر من دلیل این اتفاق این است که زمانی که این ها دو ترک را باز نموده اند از ترک های کناری تخریب شده است و وقتی دو ترک را سوار نموده اند بین دو ترک مرمت شده و بقیه ترک های مرمت نشده فاصله افتاده است و این موضوع بعد از تکمیل شدن ترمیم این مشکل برطرف می گردد.

بالاخره فتوشاپ یا حسن مرمت؟

اما تفاوت رنگ تنها موضوعی نبود که توجه مردم و کارشناسان را به موضوع ترمیم گنبد جلب کرد. پس از اولین برف زمستانی در شهر اصفهان، تنها نقطه این شهر که سفیدپوش نشد، دو ترک ترمیم شده گنبد شیخ لطف الله بود. در همین رابطه خبرگزاری ایسنا عکسی منتشر کرد که به وضوح حاکی از این موضوع بود. در این خبر احمد همتیار، استاد پیشکسوت مرمت و کاشی کار معرق در گفت وگو با ایسنا گفته بود: هرگز تابه حال ندیده ام که بعد از مرمت یک گنبد، برف روی قسمت مرمت شده ننشیند! باید کشف کرد و دید که این اتفاق چرا و چطور رخ داده است.

وی گفته بود: وقتی ترک مرمت شدۀ گنبد نسبت به یک بارش طبیعی، عملکرد غیرطبیعی نشان می دهد، یعنی ملات این بخش با بقیه بخش ها تفاوت دارد و وقتی این اتفاق برای سایر گنبدهای مرمت شده رخ نداده یعنی در دستورالعمل تهیه ملات گنبد مسجد شیخ لطف الله، اعمال سلیقه شده است؛ درحالی که مرمت، دارای اصول مشخص است، همه مراحل آن دستورالعمل های مشخص دارد و وجود این قواعد، امکان اعمال سلیقه را از سوی مرمتگر رد می نماید.

به گفته همتیار به نظر می رسد یک عامل شیمیایی موجب به وجود آمدن این واکنش متفاوت در گنبد شده است اما این حدس و گمان نیز احتیاج به تحقیق و آنالیز بیشتری دارد.

اما پس از انتشار این عکس و خبر خبرگزاری ایسنا مرمتگر این گنبد طی گفت وگویی اعلام نمود که برف گریزیِ ترک مرمت شده غیرممکن است و بلافاصله گفت که اگر چنین شده باشد نیز به خاطر صیقلی بودن سطح بخش مرمت شده است و سپس همان امری را که غیرممکن خوانده بود، حسن کار شمرد و عکس منتشرشده در خبرگزاری ایسنا که به خوبی نمایانگر برف گریزی این ترک است، مغرضانه و مشکوک خواند و پس از آن فریبا خطابخش، مدیر پایگاه میراث دنیای نقش دنیا هم با تایید صحبت های مهدی رضایت، گفت: با جدیت می گویم عکسی که ایسنا از گنبد تهیه نموده، فتوشاپ است.

اما در ادامه اضافه نمود: گچ در قسمت مرمت شده آن قدر خوب کارشده که باران و برف به آن نفوذ نمی نماید و آن قسمت که مرمت نشده کاملاً خیس است که این نشان دهندۀ آسیب در سایر بخش های مرمت نشده است. شب درجه حرارت به زیر صفر می رسد و آبی که نفوذ نموده یخ می زند و باعث می گردد به مرورزمان ملات زیر کاشی خورد شده و از بین برود و هرچه ملات زیر کاشی از بین برود باعث می گردد کاشی ها از بستر زیری جدا گردد و ریزش پیدا کند.

خطابخش گفته بود: در قسمت مرمت شده، زیرسازی درست وحسابی صورت گرفته، دوغاب گچی بین لایه ها آمده و بندها پرشده است و دیگر نه حرکتی بین کاشی ها وجود دارد و نه فاصله ای. دیروز هم برف روی قسمت مرمت شده نشست و ساعت 10 پاک شد اما این برف در قسمت مرمت شده نفوذ کرد درحالی که در قسمت مرمت شده برف به لایه های زیرین نفوذ ننموده است.

وی در ادامه شرح داد: علت زیاد بودن برف بر بخش مرمت نشده تا حد زیادی ناشی از این است که بستر زیر آن به خاطر چین وچروک آماده این جذب است؛ در ثانی اگر برف ننشیند و رطوبت جذب نگردد که خیلی بهتر است، چرا باید بدتر باشد؟

در ترکیبات ملات از پلیمر استفاده شده است؟

با این وجود عده ای از کارشناسان معتقد اند که ممکن است در ملات استفاده شده برای مرمت از ترکیبات دیگری استفاده شده باشد.

حبیب مشکین فام، عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران در این رابطه گفته بود: عوامل این پروژه گفته اند که از گچ ترکیبی استفاده نموده اند اما باید این نکته را شفاف سازی نمایند که اولاً بر چه اساسی این کار را انجام داده اند؟ آیا این ترکیب قبلاً در آزمایشگاه موردآنالیز قرارگرفته شده است؟ آن ها باید نتایج و ویژگی های مورد ارزیابی را منتشر نمایند و دوم اینکه بگویند چرا پاک نمی گردد؟ اگر گچ معمولی است چرا از روی سطح لعاب کاشی هم پاک نمی گردد؟

مشکین فام گفته بود: اگر در ترکیب دوغاب از مواد نانو استفاده شده باشد، خاصیت آب گریزی ایجاد می نماید اما به گفتۀ عوامل این پروژه عمر مواد نانو پایین است و نهایتاً سه سال ماندگاری دارد. اگر هم در دوغاب از مواد پلیمری استفاده شده باشد، این مواد باعث افزایش مقاومت بیشتر دوغاب می گردد و دوغاب به عنوان ملات بین درزهای آجر و کاشی در هنگام فشارهای سطحی گنبد به مرور زمان یا زلزله به علت ایجاد سختی بیشتر، کاشی و آجر را خرد می نماید. چراکه آسیب پذیری آجر و کاشی از مواد اصلاح شده پلیمری بیشتر است و درنتیجه آسیب های کاشی و آجرهای گنبد نسبت به قبل افرایش پیدا می نماید.

عضو انجمن علمی مرمت بنای دانشگاه تهران توضیح داد: کاملاً مشهود است که آجرها در حال حاضر رفتار طبیعی خودشان را ندارند و این اتفاق طبیعی نیست. فکر می کنم ترکیب مورد استفاده حتی اگر دو گچ سمنان و سرخه بوده باشد هم مشکل دارد.

این مدرس دانشگاه اعلام نمود: پیشنهادم در این رابطه، نمونه برداری از دوغاب بخش مرمت شده گنبد برای تشخیص ترکیبات تشکیل دهنده است. باید مشخص گردد که در دوغاب به جز ترکیب گچ چه چیزی وجود دارد و اگر علت مشخص نگردد و عوامل پروژه قصد داشته باشند پروژه را به همین صورت ادامه دهند قطعاً در سال های آینده اثرات آن جبران ناپذیر خواهد بود.

با این حال کلانتری در گفت وگو با خبرآنلاین در رابطه با این موضوع می گوید: تیمی که مرمت گنبد شیخ لطف الله را انجام داده است، تیمی سنتی است و بعید می دانم که از نانو و پلیمر استفاده شده باشد. با این حال اینکه بعضی می گویند ممکن است گنبد بریزد، امری غیر ممکن است. مگر گنبد کاغذ است که بریزد؟ گنبد راسخ است و هندسه ها و تناسبات آن درست است و بنا کاملا ایستاست. لایه ای که مرمت شده یک لایه تزیینی است و حتی اگر کاشی های بیرون کاملا بریزد مغز کار هیچ موقع نمی ریزد مگر اینکه زلزله بیاید.