ما در زبان فارسی چندین و چند لورکا می شناسیم - استدیو مرینا

تا به حال ترجمه های زیادی از لورکا اجرا شده است و حتا فردی مثل شاملو آثار او را ترجمه و خوانش نموده است. چه شد که شما به سمت این کار رفتید؟

ابتدا من همین جا اعلام کنم که تا به امروز هیچگاه و توسط هیچکس تمامی اشعار لورکا به زبان فارسی ترجمه نشده است، کتاب هایی که تا کنون تحت عنوان مجموعه اشعار لورکا انتشار یافته اند، در بهترین حالت چیزی حدود 350 شعر از مجموع 600 شعر تا به امروز شناخته شده لورکا را در بر دارند. بگذریم از اینکه خود لورکا از حدود 120 شعری که پیش از انتشار اولین کتاب شعر خود به نام کتاب اشعار آماده نموده بود در نهایت فقط کمتر از 70 تای آن را به دست انتشار داد و مابقی آن هیچگاه، حتی به زبان اسپانیایی (لااقل بطور رسمی) انتشار نیافت.

نکته دوم در پاسخ به سوال شما، همانطور که در مقدمه کتاب هم اشاره نموده ام این است که از نظر من ترجمه یا به عبارت بهتر برگردان یک اثر ادبی و به ویژه شعر محدودیت پذیر نیست؛ چراکه این کار فقط یک ترجمه به معنای اخص کلمه نیست؛ بلکه عناصر برجسته ای از آفرینش را هم در بردارد. شما امکان ندارد دو ترجمه یکسان از یک شعر، حالا هر شعری و در هر زبانی که بخواهید بیابید. چرا؟ چون از نگاه من برگردان یک شعر عبور آن شعر از فیلتر احساسات، تجارب، تفکر و جهان بینی مترجم است. به همین خاطر ما در زبان فارسی چندین و چند لورکا می شناسیم، لورکای بیژن الهی، لورکای احمد شاملو، لورکای رضا معتمدی، لورکای یداله رویایی، لورکای احمد پوری، لورکای حسن صفدری و .... و... و لورکای من؛ ناصر فرداد. شباهت این لورکاها باهم در لورکا بودن همه آنهاست و تفاوتشان با شاعران دیگر در لورکا نبودن آن دیگران است. این البته منوط به این است که هر یک از مترجمین فوق در زدن نقبی هر چند کوچک به جهان عظیم لورکا پیروز بوده باشند.

آثار از چه زبانی ترجمه شده است؟

ترجمه را من ابتدا از آثار منتشر شده به زبان آلمانی شروع کردم ولی به مرور زمان دریافتم که برای فهم لورکا آموختن زبان اسپانیایی غیر قابل اجتناب است. از این رو اشعاری را که تا آن موقع ترجمه نموده بودم با متن اسپانیایی مقایسه و بازنگری کردم و اشعار باقی مانده را نیز، که بیشترین بخش هر سه جلد را تشکیل می دهند مستقیما از زبان اسپانیایی ترجمه نموده و می کنم.

روی طرح جلد، عبارت جلد اول آمده؛ آیا قرار است که این ترجمه ها ادامه داشته باشد؟

بله مسلما، هدف من ترجمه و انتشار مجموعه اشعار لورکا در سه جلد است. تمامی اشعار جلد دوم در این فاصله ترجمه شده و در دست تصحیح هستند و بخشی از اشعار جلد سوم هم ترجمه شده اند. امیدوارم که انتشار هر دو جلد باقی مانده نیز تا انتها امسال میسر گردد.

به نظر شما چرا به لورکا لقب نابغه نابغه ها داده اند؟

لورکا بی شک یک نابغه بوده، نابغه ای درخشان در آسمان نوابغ جهان شعر و نمایش. نبوغ او در درجه اول مدیون جلوتر رفتن او از زمانه خود و فراتر رفتن از حصارهای تنگ مکتب های گوناگون ادبی معاصر خود بود. لورکا البته مدرن هم بود اما مدرنیست نبود، شاید در بعضی اشعار و نمایش های خود عناصری از شاخه های مدرنیسم مثل سوررئالیسم، اکسپرسیونیسم و یا حتی امپرسیونیسم، دادایسم، فتورالیسم و غیره را داشت؛ اما خود را مقید به حصارهای هیچ یک از این مکاتب نکرد. لورکا را شاید بتوان آمیزه ای ظاهرا متناقض از آوانگاردیسم (البته به مفهوم شروعین این گرایش ادبی و نه آنچه بعدها از آن ساخته شد) و عامه گرایی دانست، چیزی که اما بنا به طبیعت خود محدودیت پذیر و کهنه شدنی نیست، همواره معاصر است و معاصر می ماند. البته با ریشه هایی عمیق در تاریخ، چراکه این نوع هنر از خودِ مطلع اما متحول و از جامعه ای با هویت تعیین تاریخی اما پویا برمی خیزد.

زمانی که سالوادور دالی و لوییس بونویل از عظیمان سوررئالیسم در نقاشی و فیلم سازی رشته دوستی عمیق خود با لورکا را قطع می نمایند، هر چند شاعر را در اشعار شاعر در نیویورک از منظری به تلاشی مایوسانه برای بازسازی این پیوند وا می دارد اما او حتی در جای جای این اشعار نیز حصار سوررئالیسم را در هم می شکند و پس از یک سال و اندی اقامت اندوهناک در نیویورک، شهری با ساختمان های غول آسای سیمانی و هندسه ای وحشتناک دعوت به هاوانا، سرزمین آفتاب را با آغوش باز می پذیرد، در جهانی مانوس خویش دوباره جان می گیرد و پس از بازگشت به اسپانیا به اوج شکوفایی خود می رسد؛ عروسی خون، یرما، خانه برناردا آلبا، سازماندهی تئاتر سیار مردمی، بسیاری از سخنرانی های آموزنده، پرشور و بی نظیر و بخشی از زیباترین اشعار لورکا را از جمله دیوان تاماریت و مرثیه برای دوست گاوبازش، ایگناسیو سانچز مخیاس (پنج عصر) از جمله آفرینش های این دوران زندگی شاعر هستند.

با این تفاسیر شما تمامی آثار لورکا را خوانده اید و روی آن اشراف دارید؛ او چه دغدغه هایی را دنبال می کرد؟

لورکا شاعری اجتماعی و بنا به گفته خودش شاعری به غایت انقلابی بود، از سیاسی کاری به معنای منفی کلمه شدیدا دوری می کرد. اما دغدغه اصلی او نبریدن از مردم فقیر و لگدمال شده بود. در یکی از مصاحبه هایش می گوید: من همواره در صف آنانی خواهم ماند که چیزی ندارند، آنانی که حتی آرامش در فقر نیز از آنان دریغ شده است... و در جایی دیگر می گوید: من هرگز سیاستمدار نخواهم بود. من یک انقلابی ام، زیرا شاعر واقعی ای نمی شناسم که انقلابی نباشد... و در جای دیگر: تئاتری که نبض جامعه را در دست نداشته باشد و انسان ها، ویژگی های روحشان و سرزمینی را که در آن به خاطر زندگی مبارزه می نمایند را نشان ندهد شایستگی ندارد نام تئاتر بر خود گذارد، این یک عشرتکده خواهد بود.

و بالاخره این صحبت مهم که می گوید: روزی که فقر ریشه کن گردد ما شاهد عظیم ترین انقلاب روحی ای خواهیم بود که جهان به خود ندیده است، ما توان تصور روزی را نداریم که آن انقلاب عظیم در رسد... در یک جمله خلاصه کنم؛ شعر او عمیقا فولکوریک، عمیقا معاصر، عمیقا رو به جلو است.

به نظر شما چه چیزی در هنر لورکا وجود داشت که باعث قتل او شد؟

بعد از سرنگونی حکومت جمهوری در اسپانیا و قدرت گیری نظامیان فالانژیست به سرکردگی فرانکو، لورکا در بسیاری از اشعارش با زبانی بسیار نیرومند، نافذ و تکان دهنده به افشای جنایات آنان پرداخت، اشعاری که به سرعت تمام اسپانیا را فرا گرفت و بر سر زبان ها افتاد. شایع است که لورکا با شعر گارد سیویل خود در واقع حکم اعدام خود را صادر کرد، اما این تمام حقیقت نیست.

چه اتفاقی لورکا را به مهم ترین شاعر اسپانیایی زبان تبدیل نموده است؟

هیچ اتفاق خاصی به تنهایی نمی تواند فراز آمدن لورکا را شرح دهد، نه حتی قتل فجیع اش توسط حکومت فرانکو. چیزی که لورکا را لورکا کرد زندگی و آثارش بود، زندگی که با ابتلا به فلج اطفال شروع شد و باعث شد سال های اول زندگی در خانه بماند، از بازی های بچگانه محروم گردد، توسط مادر هنرمندش به آموزش پیانو و نقاشی بپردازد ، به قصه های کولیان گوش فرا دهد، در موسیقی استعدادی بی نظیر از خود نشان دهد و سپس با مرگ استاد پیانوی خود با موسیقی وداع کند، به نثر و نمایش و نقاشی و شعر پناه آورد، با آثار روبن داریو، بنیانگذار مدرنیسم در جهان شعر اسپانیایی زبان آشنا گردد، با انتشار کتاب اشعار خود در سن بیست و سه سالگی بدرخشد، با خوان رامون خیمنز، معروف ترین شاعر اسپانیایی زمانه خود آشنا گردد، با رفقای خود گروه شاعران بسیار فعال و اثر گذار معروف به نسل 27 را بنیانگذاری کند، از دوستان نزدیک عظیمان گروه ادبی معروف به نسل 98 همچون آنتونیو ماچادو گردد، سال ها نزدیک ترین دوست و همکار سالوادور دالی و لوئیس بونویل باشد، دوستی و همکاری پایدارش با آهنگساز برجسته کشورش، مانوئل دُ فایا، دوستی عمیقش با پابلو نرودا، سفرش به نیویورک، بازگشت به هاوانا، راه اندازی تئاتر سیار با گروهی آماتور در اقصی نقاط اسپانیا، روابط وسیع اجتماعی، دوستی عمیقش با پابلو نرودا، فرار دریافت در حلقه عظیمی از دوستانی که از مطرح ترین هنرمندان زمانه خود بودند، سقوط حکومت جمهوری، زندگی زیر سایه یکی از خشن ترین دیکتاتوری ها، از دست دادن بسیاری از دوستان، از دست دادن رفیق کاریسماتیک گاو بازش ایگناییو سانچز مخیاس در میدان گاوبازی و...و...و... بی شک مجموع همه اینها در لورکا شدن لورکا موثر بوده اند. اما مهم تر از همه اینها، روح لطیف و پاک و عدالت جویش بود، عشق سرشارش به زندگی، نگاه ژرف اش به واقعیتی سخت تراژیک، اندوه تلخ اش و امید سرشارش به امکان فرا رفتن، به امکان غلبه بر فقر و مرگ و رسیدن به برابری و آزادی؛ کلید عظیم ترین تحول روحی انسان.

به عنوان سوال انتهای؛ شباهت هایی بین شعر فارسی و اسپانیایی وجود دارد؟

لورکا فقط هنرمندی با ریشه های ملی نبود ، او در این مفهوم یک انترناسیونالیست واقعی بود، به مطالعه فرهنگ و هنر ملل و اقوام گوناگونی پرداخته و از آنها تاثیر نیز پذیرفته بود ، با اشعار خیام و حافط آشنا بود، خواننده ایرانی اشعار لورکا خود را در سرزمینی بیگانه حس نمی کند، نشانه های زیادی در این آثار باعث می شوند که خواننده به نوعی خود را در همان باغی حس کند که خیام بر آن گام نهاده بود. آثار لورکا به بیشتر زبان های جهان ترجمه شده اند. نمایشنامه های عروسی خون و خانه برناردا آلبای او هنوز هم بیشتر از مکبث شکسپیر به روی صحنه می فرایند. اشعار لورکا توسط شاعران و مترجمان تقریبا تمام کشورها مکرر ترجمه می شوند، شاعران و نویسندگان کشورهای عرب نیز بسیار از آن متاثر شده اند، با شروع بهار عربی دوباره موج جدیدی در این راستا شروع شد که همچنان ادامه دارد. در گذشته نیز بسیاری از شاعران سرشناس کشورهای عرب زیباترین شعرهای خود را برای لورکا سروده بودند. در یک کلام می توان گفت که همگان، همه جا و همواره او را از آن خود می دانند و این همان راز جاودانگی قلعه جادویی لورکاست.

مجموعه اشعار فدریکو گارسیا لورکا با ترجمه ناصر فرداد در 208 صفحه با بهای 37 هزار تومان از سوی انتشارات آفتابکاران راهی بازار نشر شده است.