آشنایی با ساز سُرنا - استدیو مرینا

سرنا که در بیشتر نواحی ایران به ساز مشهور است، نوعی ساز بادی یا هواصدا با زبانۀ دولایه و لولۀ صوتی منفرد است که در شکل ها و اندازه های گوناگون در همۀ نواحی ایران جز ترکمن صحرا متداول است. ساختار کلی بدنۀ سرنا و اجزای آن در تمام مناطق تقریباً شبیه اند، اما سرناهای مناطق شرقی ایران (شرق و شمال خراسان و سیستان) در مقایسه با سرناهای نواحی دیگر کوچک ترند. دهانۀ شیپوری شان تنگ تر است، دوشاخه یا انبرک ندارند و وسعت صوتی شان بیشتر است.

اجزای سرنا عبارتند از: بدنۀ استوانه ای چوبی با دهانۀ شیپوری محدود، میل زبانه و لب گیر. روی لولۀ صوتی سرنا هفت سوراخ در جلو و یک سوراخ در پشت و یک سوراخ در بغل و نزدیک دهانۀ شیپوری ایجاد شده است. روی سوراخ بغل انگشت گذاری نمی گردد. سرنای مناطق شرقی دوشاخه یا انبرک ندارد و میل آن مستقیماً در دهانۀ بالایی بدنه قرار گرفته است. انبرک لوله ای چوبی است که دو شاخه یا دو زبانۀ انبرمانند دارد و در قسمت بالایی و داخل لولۀ صوتی قرار می گیرد و میل بر روی آن سوار می گردد. انبرک در سرناهای ایران -جز نواحی شرقی- تاثیری مشخص نماینده در جنس و رنگ صدا دارد. این میل یک لولۀ برنجی نازک است که زبانه بر سر آن بسته می گردد و سمت دیگر آن در سوراخ بالایی بدنه قرار می گیرد. زبانه از جنس نی است. لب گیر شیء گردی است از جنس چوب، فلز، صدف، پلاستیک یا استخوان که وسط آن سوراخ است و میل از وسطش عبور می نماید و باعث ثبات سرنا در دهان نوازنده می گردد.

تکنیک اجرایی همۀ سرناها در نواحی ایران با هم مشابه است. سرنای نواحی شرقی بنا به ساختار ویژه اش، محدودۀ صوتی ای گسترده تر و زیرتر دارد. در این سرنا با استفاده از تکنیک نفس برگردان می دمند و اجرای نغمه در مناطق زیر و مافوق زیر در آن بسیار متداول است. صداها تا حدودی سیال اند و با تغییر فشار دمیدن و کامل یا ناقص دریافت سوراخ ها تغییر می نمایند. اما در سرنای نواحی غربی مانند کردستان، کرمانشاه، لرستان، ایلام و به طور کلی، ناحیۀ زاگرس محدودۀ صوتی محدودتر و بم تر است و ضمناً، صداها نسبی اند و بر اساس فواصل مقام های مختلف متغیرند.

سرنای شرق ایران در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می گردد و ساز همراهی نماینده اش دهل است. رپرتوار سرنا در این ناحیه شامل مقام های بازی و پایکوبی از جمله مراحل مختلف چوب بازی است.

سرنای نواحی غربی هم همراه با دهل در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در مراسم چًمًری که اختصاص به سوگواری دارد، نواخته می گردد. البته در میان عشایر این ناحیه در قدیم، از سرنا برای اعلام و بیدارباش ایل هم استفاده می شده است.

رپرتوار سرنای نواحی زاگرس شامل آهنگ های پایکوبی از جمله گًریان، فًتاپاشایی، چپی، و سه جار و مقام های رایج هم ساروخانی، جًنگه را، جلوشاهی، خان امیری، سوارسوار و سحری است.

منبع: سازشناسی ایرانی، ارفع اطرایی و محمدرضا درویشی، ماهور، چاپ سوم: 1396